۱- ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی ره

روند تاریخی مباحث ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی

بحث ولایتِ فقیه از دیرباز در میان متکلمان و فقیهان مطرح بوده است. عده ای بحث ولایت فقیه را از باب امور حسبه و عده ای با استفاده از مبانی کلامی در استمرار رسالت انبیاء و اولیا دانسته اند. در این مقاله برآنیم تا دیدگاهِ تاریخیِ حضرت امام (ره) در مورد ولایت فقیه را بیان کنیم. با وجود اهمیتِ والایی که بحثِ ولایت فقیه در عصر غیبت دارد، اما تا زمانِ ملا احمد نراقی (ره) و تألیف کتاب عوائد الایام، سه فصل مشخص در کتاب های فقهی دربارۀ این موضوع بحث کرده بود.[2] البته این به معنای عدم توجه فقها به این موضوع نیست، بلکه بحث از ولایت فقیه در ابواب مختلف فقهی به صورت پراکنده، صورت گرفته است. که در ابوابِ فقهی، بابِ جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، مصارف خمس و زکات و متولی اخذ آن، در بابِ خمس و زکات، بحث از قضاوت، حدود، دیات، حجر، ولایت بر غایبان و سفیهان و ولایت بر طلاق است. کتاب البیع در پرداختنِ به این موضوع سهم بیش تری دارد؟ بعد از مرحوم ملا احمد نراقی که فصل خاصی را به این مسئله اختصاص داده است، در سال بعد از تألیفِ کتاب عوائد به وسیلۀ میرفتاح حسینی مراغی و مباحث مختلف کتابِ جواهر الکلام، نظرهای شیخ انصاری در مکاسب، مطالب عمده ای است که در قرن های دوازده و سیزدهم در این باره نوشته شد.

با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و شروع نهضت اسلامی، مباحث جامع تری در این زمینه ارائه شد و رنگ و شکل خاصی به خود گرفت.

شاید بتوانیم به طور کلی تألیفات و نوشتارها در این زمینه را، به سه گروه کلی تقسیم کنیم:

1) کتاب هایی که در شرح و تبیین دیدگاه امام نوشته شده است؛ 2) کتاب هایی که در نفی نظریه ولایت فقیه نگاشته شده است و 3) کتاب هایی که به طور مستقل به موضوع پرداخته و علاوه بر نظریۀ امام (ره) نظریه های جدیدی عرضه کرده اند.

مراحل طرح ولایت فقیه در آثار امام خمینی (ره)

امام خمینی از نظر زمانی در چهار مرحله، دربارۀ ولایت فقیه بحث کرده اند:

1) در مباحث کتاب کشف الاسرار و در پاسخ به شبهات کتاب اسرار هزار ساله؛ 2) در کتاب الرسائل مبحث اجتهاد و تقلید» و تحریر الوسیله مبحث امر به معروف ونهی از منکر»[3] و کتاب البیع؛ بحث ولایت فقیه»؛

3) در مجموعۀ سخنرانی ها و مصاحبه هایی که در سال 1358 در دفاع از تصویب اصل ولایت فقیه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صورت پراکنده از ایشان نقل شده است؛

4) مجموعۀ اظهار نظرهای ایشان در باب محدودۀ اختیارات و شرایط ولیّ فقیه که به مناسبت های مختلف و طی نامه ها و سخنرانی هایِ ایشان از سال 1366 تا یک ماه قبل از رحلت ایشان ایراد شده است.

مرحلۀ اول پاسخ به شبه ها و نگارش کتاب کشف اسرار

همان طور که بیان شد، امام (ره) در پاسخ به شبهات یک عنصر بیگانه، اشکالات وی به دین و ت و خرده گیری هایش دربارۀ مسائل حکومتی، کتاب کشف الاسرار را نگاشته و به طور مشخص در دو قسمت آن دربارۀ ولایت فقیه و شأن او بحث می کند. مطالب عمده در این باره را می توان به طور مختصر چنین بیان کرد:

1) حکومت اسلامی، حقِّ فقیهِ جامع الشرایط است و هر خردمندی آن را تصدیق می کند و غیر از سلطنت الهی همۀ سلطنت ها بر خلافِ مصالح مردم و تحت عنوانِ جور» است. روایاتی از معصومین (ع) نیز بر این معنا دلالت می کند.[4]

2) در نظریۀ پیش، امام اشاره دارد که هر چند فقیه خود ولایت دارد، می تواند حکومت و ولایت را تحت شرایطی، به دیگران واگذار کند. و این شرایط خود سبب می شود که حکومت به دست عدول مؤمنین باشد، نه پادشاهان ظالم.[5]

3) در این بخش از کتاب، امام (ره) به طرح نظریه ترتّبی ولایتِ جامعۀ اسلامی پرداخته است. شرایط آن زمانِ کشور و حال و هوای تألیف کتاب و از سوی دیگر، مغالطه کاری نویسندۀ کتابِ اسرار هزار ساله ، از جمله انگیزه های امام (ره) در طرح این نظریه است.

در این نظریه، ولایتِ جامعۀ اسلامی به شاهان تعلق دارد؛ آنان که نه فقیه اند و نه عادل. فقها تنها کار نظارت بر قوانین مصوب مجلس را به عهده دارند تا بدین روش بتوانند دستورهای اسلام را اجرا و حفظ کرده و در بازداری حکومت از فساد موفق شوند.[6]

ایشان گاهی به انتخاب سلطان عادل به وسیلۀ فقهایِ عضو مجلس مؤسسان، اشاره می کند، اما در واقع نمی توان این نظر را نظر اصلی ایشان دانست. البته خودِ امام (ره) هم بر حداقل بودن این نوع ولایت اشاره دارد. دیدگاه های امام (ره) دربارۀ ولایت فقیه در صفحات 179 ـ 192 و 221 ـ 224 کتاب کشف الاسرار آمده است.

نمونه ای از دیدگاهای امام را در این باره بیان می کنیم:

جز سلطنت خدایی، همه سلطنت ها بر خلافِ مصلحت مردم [بوده] و جور» است و جز قانون خدایی، همۀ قوانین باطل و بیهوده است»[7].

ایشان در استدلال برای حکومت فقیه می نویسد:

مبانی عمده اش [مبانی عمدۀ حقِّحکومت برای فقیه] اخبار است و احادیث ائمه (ع)، است که آن هم متصل است به پیغمبر خدا (ص) و آن هم از وحیِ الهی است. اینک چند حدیث در این جا ذکر می کنیم».[8]

دلایل روایی حکومت فقیه و دیدگاه امام خمینی

امام خمینی به چهار روایت زیر اشاره می کنند:

1) توقیع شریف امام زمان (عج): و اما الخوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا»؛

2) روایت منقول از حضرت علی (ع) به نقل از رسول گرامی اسلام ص»: اللهم ارحَم خلفایی.»؛

3) روایت مقبوله عمر بن حنظله؛

4) روایت سیدالشهداء (ع) در تحف العقول: بانَّ مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء بالله».

حضرت امام بعدها در کتاب البیع مباحث خارج»، این روایات را به عنوان ادلۀ نقلیه ذکر کرده است.[9] البته این نظرِ امام در شرایط خاص زمانی بیان شده و در واقع، نظرِ واقع حضرت امام (ره) نمی باشد.

مرحلۀ دوم: طرح ولایت فقیه در کتاب هایِ الرسائل، تحریر الوسیله والبیع

این نظر بین سال های 1332 و 1348 بوده و از دیدگاه علمی بیان شده و شرایط نقد و بررسی علمی را دارد. ایشان در اواخر کتاب الرسائل بحث اجتهاد و تقلید» در مقام اثبات منصب افتا و قضا» با اشاره به احادیث مقبولۀ عمر بن حنظله» و مشهورۀ ابی خدیجه» چنین می فرمایند: از آن چه ذکر شده چنین به دست می آید که قضاوت، بلکه مطلق حکومت از مناصب فقیهان است».[10]

ایشان در کتاب تحریر الوسیله و در پایان مسئله امر به معروف و نهی از منکر» چنین نوشته اند: در عصر غیبتِ ولیِّ امر و سلطان عصر (عج)، نایبان عام آن حضرت ـ که فقهای جامع الشرایط برای فتوا و قضاوت اند ـ جانشین آن حضرت هستند در اجرایِ یات و مسائل حکومتی و سایر اموری که به عهدۀ امام (ع) است (مگر در جهاد ابتدایی) ».[11]

دیدگاه حضرت امام (ره) در مرحلۀ دوم عمدتاً استدلالی است و بیشتر به بیان دلایل عقلی و نقلی می پردازند. برای نمونه با ذکر یک دلیل عقلی و کلامی، این چنین می گویند:

هر کس با یک نگاهِ اجمالی به احکام اسلامی نظر افکند، در می یابد که جدای از آن که عبادت، وظیفه ای بین انسان و خالق او است، در این عبادات جهاتی از امورِ ی و اجتماعی مربوط به امور دنیایی وجود دارد، به عنوان نمونه حج و اجتماع عظیم مسلمانان، دارای برکات زیادی می تواند باشد که مسلمین از آن غافلند. از عبادات گذشته، امور اقتصادی، اجتماعی و ی مهمی که در میانِ احکام وجود دارد، می فهماند که اسلام تنها یک قوانین عبادیِ محض نیست. اسلام برای تأسیس یک حکومت عادلانه ای که در آن قوانینِ اقتصادی، جزایی، قضایی و. قرار داده شده است، قیام نموده است».[12]

ادامه دارد

گروه فرهنگی جهادی شهید حسین ترابی

۳- ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی

۲- ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی ره